Din fəlsəfəsinin əsasları

Din fəlsəfəsinin əsasları.

Bu kitab Din fəlsəfəsinin əsasları haqqındadır.

Din, fəlsəfə və din fəlsəfəsi anlayışları

Din fəlsəfəsi, dini fəlsəfə və dinin fəlsəfəsi anlayışlarının izahı

Bir çox hallarda üç kateqoriyanı: “din fəlsəfəsi”, “dini fəlsəfə” və “dinin fəlsəfəsi” anlayışlarını səhvən eyniləşdirilirlər.

“Din fəlsəfəsi” termini fəlsəfənin dinə münasibətini aydınlaşdırmağı nəzərdə tutur. Yəni burada qarşıya çıxan əsas sual budur: Fəlsəfə dini təsdiq edir, ya onun əleyhinədir? Əlbəttə, müxtəlif fəlsəfi sistemlər baxımından bu sualın cavabı da fərqlidir. “Din fəlsəfəsi” dini ideyalar, inanclar və dəlilləri araşdırmaqla məşğul olur. Yəni bu sahə fəlsəfənin “din haqqında” təməl arqumentlərini tədqiq etmək şəklində başa düşülməlidir. Din fəlsəfəsi dinin nəzəri cəhətdən fəlsəfi əsaslarla təhlil və tənqidindən ibarətdir. Dinlə fəlsəfənin münasibətindən ərsəyə gələn “din fəlsəfəsi” müxtəlif aspektlərdə formalaşır. Burada din fəlsəfəsinin vəzifələri aşağıdakılardır: “Din fəlsəfəsi” fəlsəfənin qollarından biridir. “Din fəlsəfəsi” fəlsəfənin digər qolları (hüquq fəlsəfəsi, əxlaq fəlsəfəsi, elm fəlsəfəsi və s.) kimi, dini baxışların fəlsəfi cəhətdən araşdırılması deməkdir. “Din fəlsəfəsi” dini öyrənmək vasitəsi deyil. Əslində ona, dini mövqedən yanaşmağa da eytiyac yoxdur. Ateistlər və din-darlar eyni şəkildə “din fəlsəfəsi” ilə məşğul ola bilərlər. “Din fəlsəfəsi” dinin əsas mahiyyət və anlayışlarını, dini təcrübənin başlıca təzahürlərini və ibadət mərasimlərini araşdırır.

“Dini fəlsəfə” nədir? “Dini fəlsəfə” dedikdə varlıq və insanın mahiyyəti haqqında müddəaların dində qeyd edilən formasını əsas götürülərək, meydana çıxır. “Dini fəlsəfə” isə dinin daxilində meydana gəlmiş fəlsəfəyə deyilir. Yəni həmin təlimlər toplusu dində əhəmiyyət daşıyan mövzuları düşüncə sistemi əsasında təhlil edir. Hərçənd bəzi məsələlərdə dini mövzularla fəlsəfi anlayışlar arasında paradoks yaranır. Belə hallarda dini fəlsəfə ilə məşğul olan mütəfəkkir onları təhlil edir və həmin ziddiyyətlərin həlli üçün yollar axtarır. Lakin “dinin fəlsəfəsi” dini ehkamların səbəblərinə deyilir. Yəni “Dinin fəlsəfəsi” din daxilində olan ehkam və şəriət hökmlərinin səbəblərini açıqlayır. Din alimləri bu sahədə kitablar yazmış və bir sıra dini ayin və əməllərin fəlsəfələrini və səbəblərini açıqlamışlar.

Fəlsəfənin lüğət və terminologiyada izahı

Fəlsəfə yunan mənşəli sözdür. Bu söz “filo” (“phileo”) — sevirəm, “sofiya” (“sophia”) – müdriklik sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. «Fəlsəfə»nin müxtəlif təriflərə malik olması danılmazdır. Qədim yunan sivilizasiyasında fəlsəfi məktəb yaratmış Platon və Aristotelin fəlsəfəyə baxışı XX əsrdə yayılmış «Existansializm - ekzistansializm» fəlsəfəsindəki baxışla eyni deyil. Buna baxmayaraq bəzi tədqiqatçılar fəlsəfəyə də ümumi bir tərif vermək istəmişlər. Misal olaraq fəlsəfəni təfəkkürün varlığa və şüurun materiyaya münasibəti problemlərini araşdıran bir elm kimi təqdim etmişlər. Və yaxud, varlığı varlıq baxımından araşdıran elmi fəlsəfə adlandırmışlar. Fəlsəfənin müxtəlif sistemlərə ayrılmasına nəzər salarkən bu elmə vahid tərif vermək fikrindən daşınırıq. Bütövlükdə deyə bilərik ki, fəlsəfə dedikdə varlığın və insan həyatındakı problemlərin ağıl və təfəkkür müstəvisində həlli yada düşür. Burada fəlsəfədən məqsəd müstəqil bir elm deyil, yalnız problemin ağıl mənzərəsindən çözülməsidir. Göründüyü kimi fəlsəfənin tarixi, insanın özü qədər qədimdir. Çünki insan yaranandan bəri, daim özünün varlığı, həyat problemləri və digər düşünüləsi məsələlər barədə düşüncələrə dalmışdır. Bu isə insanın «ağıl» qüvvəsinə malik olmasından irəli gəlir. Qeyd etdiyimiz kimi, fəlsəfə elmi varlığın izahı və bu varlığın əsas obyekti olan insanın təməl problemlərinin həllində çalışan elm kimi tanınmışdır. Beləliklə, filosof cəmiyyətin əsas düşünən beyini, varlığın müxtəlif gizli məqamlarını aşkara çıxaran şəxs olmuşdur. Fəlsəfənin mütaliə və tədqiq dairəsi geniş olduğundan bu elm özünün həyat tarixində çox fərqli və hətta bir-biri ilə ziddiyyətli ideyalara malik məktəb və sistemləri təcrübə etmişdir. Fəlsəfənin müstəqil bir elm olaraq təşəkkül tapıb formalaşmasının izahına gəldikdə isə, qərb və şərq fəlsəfəsi cərəyanlarını bir-birindən ayırmaq məcburiyyətindəyik. Şübhəsiz, bu barədə geniş mütaliə oxucunun öz üzərinə düşür. Lakin əziz oxucularımızın fəlsəfə və Şərq-Qərb fəlsəfi cərəyanlarından ümumi anlayış əldə etmələri üçün bu cərəyanların indiyə qədərki tarixinə qısa baxışı zəruri bilirəm. Fəlsəfə tarixçiləri qərb fəlsəfəsinin üç mərhələdən ibarət olduğunu vurğulamışlar. Bunlar antik fəlsəfə, orta əsrlər fəlsəfəsi və yeni fəlsəfədir. Fəlsəfənin qədim dövrlərə aid mərhələsi, əsasən Yunanıstanda, ərsəyə gəlib formalaşdığı üçün bu dövrə “yunan fəlsəfəsi” dövrü də deyilir. Şərq fəlsəfəsi tarixinə nəzər salarkən bu fəlsəfənin üç müxtəlif sistemə ayrılmasının şahidiyik. Bunlar Peripatetizm (Məşşaizm), neoPlatonizm (İşraqilik) və Transsendental Teosofiya (Hikməti–mütaliyə) adı ilə məşhur olan fəlsəfi cərəyanlardır.

Fəlsəfə və dinin funksional münasibətləri

Fəlsəfənin dinə münasibətdə rolu və funksiyası barədə müxtəlif baxışlar mövcuddur. Onlardan ən mühümləri aşağıdakılardır:

1. Fəlsəfə dinin əleyhinədir və onu rədd edir; bu mənada ki, ağıl dini baxışların yanlışlığını aşkara çıxarır. Dinin psixoloji və ya sosial köklərini göstərməklə, dini görüşlərin metafizik, yaxud elmi baxımdan inkarına cəhd Freyd və Marks tərəfindən həyata keçirilmişdir.
2. Fəlsəfə dini inkar edə bilməz və uzaq başı dini baxışlarda istifadə olunan anlayışlari təhlil edə bilər. Bu mövqe Karl Bartın əsərlərində öz əksini tapmışdır.
3. Fəlsəfə dini ideyaları əsaslandıra bilməz, amma dinə zəmin yaradan vasitə kimi istifadə oluna bilər. Yəni mümkündür ki, ağlın məhdudluğu və axtarış zərurəti insanın həyat sualına cavab vermək üçün başqa bir yer göstərsin. Bu fikir Paskal, Kyerkeqor və Bruner kimi filosoflar tərəfindən irəli sürülmüşdür. Həmin baxışın başla bir variantına Kantın əsərlərində rast gəlirik. O, etikanı fəlsəfənin çıxış nöqtəsi kimi götürmüş və bu nəticəyə gəlmişdir ki, tanrının varlığı etikanın ilkin prinsipləri sırasına daxildir.
4. Fəlsəfə apologetika yolu ilə dini etiqadı əsaslandıra bilər. Xristian, islam və yəhudi fəlsəfəsində bu mövqe geniş yayılmışdır. Anselm, Foma Akvinski, İbn Rüşd, İbn Sina və İbn Meymun dinə bu cür fəlsəfi yanaşmanın parlaq nümayəndələridir.
5. Fəlsəfə etiqadın başqa formasıdır. Yəni fəlsəfə də dinin irəli sürdüyü ideyaları ifadə edir, fərq burasındadır ki, həmin ideyalar dində emosional bir biçimdə, fəlsəfədə isə dəqiq rasonal formada çatdırılır. Bu fikir Hegelin əsərlərində əksini tapmışdır.

Dinə verilən ən az üç tərifin izahı

Ümumi bir bölümdə din iki qismə bölünür: İlahi və bəşəri dinlər. Tanrı və vəhyə əsaslanan dinlərə ilahi dinlər deyilir. Bu növ dinlərin əsas və mənşəyi ilahi göstərişlər və qeybə inanmaqdır. Bu növ dinlərdə insan dinin qurucusu deyil, əksinə ilahi göstərişi alan və onu öz fərdi və ictimai rəftar və davranışında əks etdirəndir. Adından göründüyü kimi bəşəri dinlərin qurucusu insanının özüdür. Bəşər özünün bəzi fərdi və ümumi ehtiyaclarını ödəmək üçün bəzi inanclara varır. Sonra onları öz rəftarında göstərir. Bu növ dinlərə insandan mənşələndiyi üçün bəşəri dinlər deyilir. Alimlər “Din nədir?” dedikdə ona kamil tərif vermək istəyirlər. Lakin din mahiyyət tipli olmadığına görə ona kamil tərif vermək mümkün deyil. Bildiyimiz kimi ancaq mahiyyət cinsli predmetlərə kamil tərif vermək olar. Çünki hər bir predmetin tərifi onun mahiyyət və zatının açıqlanması deməkdir. Digər tərəfdən dinin kateqoriyaları arasında həqiqi vahidliyin mövcud olmadığına görə onun həqiqi varlığı da yoxdur. Məntiqdə qeyd olunduğu kimi həqiqi varlığı olmayan mövcudun mahiyyəti də yoxdur. Mahiyyəti olmayan predmetlərə isə dəqiq, kamil və həqiqi tərif vermək qeyri mümkündür. Buna əsasən yalnız mahiyyət cinsli predmetlərə həqiqi tərif vermək mümkündür. Nəticə etibarı ilə deyə bilərik din mahiyyət cinsli olmadığına görə ona aydın və dəqiq tərif vermək olmaz. Deməli din anlayış və məzmun cinsli olduğu üçün, ona yalnız nominal tərif vermək mümkündür. Bildiyimiz kimi dinin həqiqi tərifi haqqında bir çox fikirlər söylənilib. Onların hər biri özünə məxsus fəlsəfi düşüncələrə bağlıdır. Hazırda din barəsində 80-dən artıq tərif mövcuddur. Buna səbəb dinə müxtəlif aspektlərdən yanaşmaqdır. Nümunə üçün:

• Uilyam Cems (William James) dini psixoloji baxımdan belə tərif edir: “Din insanların tənha olduqları anlarda hissləri, əməlləri və təcrübələridir. O anlarda özlərini Allah adlandırdıqları mövcudun qarşısında tapmaqlarından ibarətdir”.
• T.Parsons (Talcott Parsons) dini sosiyoloji baxımdan belə tərif edir: “Din müxtəlif cəmiyyətlərdə müvcud olan bəşər əməllərinin, inanclarının, adət-ənənələrinin və qurluşunun toplusudur”.
• Matyo Arnould (Mathew Arnold): “Din həmin əxlaqdır, lakin hiss və mehribanlıq ona istilik, aydınlıq və ucalıq bağışlamışdır”.

Hətta din barəsində dini təriflərədə rast gəlirik:

• S.Raynax (Salomon Reinach): “Din insanların Allahın dəvətinə cavabıdır”.
• Herbert Espenser (Herbert Spencer 1820-1903): “Din insanların mərifət və elm dairəsindən daha geniş olan varlıqların və gözəgörünməz qüvvələrin nəzarətində olması həqiqətinə etiraf etməkdir”.

Bu təriflərin hamısı dində mövcud olan bir mənanı tutaraq onu tərif etmişlər. Bildiyimiz kimi bu təriflərin hər biri dinin yalnız bir xüsusiyyətini qeyd edir. Bu nəzəriyyə həqiqətə və reallığa daha uyğun olar ki, dini hamının qəbul edəcəyi vahid bir mənaya tərif etmək mümkün deyil. Başqa sözlə desək, din hamının qəbul edəcəyi vahid bir mənaya malik deyil.

Lüdviq Vitgenşteynin ailəvi oxşarlıqlar nəzəriyyəsi

Lüdviq Vitqenşteyn (Ludwig Wittgenstein) özü analitik fəlsəfənin korifeylərindən biridir. Onun nəzəriyyəsi əsasında belə qənaətə gəlmək olar ki, din adı altında bir çox mövzular toplanır. Vitqenşteyn onları bir-biri ilə sıx əlaqədə olan “Ailəvi oxşarlığa” (Family Resemblance) bənzədir. O, həmişə oyunu misal vurur. Oyun elə bir maraqlı faktdır ki, ondan ləzzət alırıq və ya oyun elə həmin rəqabətdir deyə onu tərif edə bilmərik. Çünki bəzən, oyundan mənfəət güdürük və bəzən bəzi oyunlar tək fərd tərəfindən icra edilir. Həqiqətdə bu xüsusiyyətlərdən heç biri təklikdə oyunun tam məzmununu ehtiva etmir. Məntiq ifadəsi ilə desək, fərdlərinin bütününə şamil olmur. Vitqenşteynin oyun mövzusunda nəzərə aldığı məsələdən din terminalogiyasında da, onu tərif etmək üçün istifadə edə bilərik. Belə qənaətə gəlmək olar ki, müxtəlif varlıqların arasından xass bir xüsusiyyətə din adı vermək düzgün sayılmaz. Daha yaxşı olar ki, “Ailəvi oxşarlıqlar” toplusuna inanaq. Çünki təkcə bir cəhətdən dinə tərif vermək onun barəsində dolğun fikir söylənilməsinə dəlalət etmir. Nümunə üçün: bir çox monoteist dinlərdə Allaha pərəstiş və sitayiş məsələsi var. Bəzilərində isə bu mövzu ön plandadır. Amma Theravada Buddismdə (Therevada Buddhism) yoxdur. Din çox vaxt insanlarda daxili duyğuların və uyğunluqların meydana gəlməsi üçün bir vasitədir. Bunu nəzərə alaraq dini gətirən böyük insanların bir çoxu öz zamanlarında qeyri-adi, dəli və s... hesab ediliblər. “Ailəvi oxşarlıqlar” modeli bu növ fərqlərə yaxşı cavab verir. Bu model həmçinin bizə bu imkanı verir ki, rəsmi dinlər ilə qeyri-dini ideologiyaların oxşar və fərqli cəhətlərini dərindən tədqiq edək. Məsələn: Marksizmin, gələcəyin təbəqəsiz cəmiyyəti, kimi özünə uyğun son armanı var. Burada aydınlaşdırırıq ki, marksizm bəzi xüsusiyyətlərdə böyük dinlər ailəsinə şərikdir. Bir halda ki digər xüsisiyyətlərdə daha dəqiq desək, onlarda olan əsas xüsusiyyətlərdə onlardan fərqlənir. Amma bu böyük toplunun daxilində, yəni ailəvi oxşarlıqların içində bir xüsusiyyət daha çox önəmlidir. Bu xüsusiyyət səadət və nicat məsələsidir. Dünyanın kamilləşmiş və bütün böyük dinlərində səadət və nicata bir növ inam və əqidə vardır. Yəni ümumiyyətlə mövcud olan çirkin və günahlı həyatdan tam şəkildə ümidvar və daha yaxşı həyatə köçmək inancı var. Bütün dinlərdə müxtəlif üsullarla, bəşəriyyətin yaşadığı mövcud dünyanın aldadıcılığından, azdırıcılığından və təhrif ediciliyindən söz açılır. Ümumiyyətlə, hər bir son hədəfin etibarı onun məqsədinin həqiqi və real olmasına bağlıdır. Bu dinlərdən hər biri özünün nicatşünaslıq (Soteriology) praqramı əsasında, mütləq varlığa qovuşmaq üçün müxtəlif vasitələr irəli sürürlər. Bəziləri imanı, digərləri Allahın zatında fənaya çatmağı, başqaları isə ruhi çirkinliklərdən uzaqlaşmağı və əxlaqi sərvətlərə malik olmağı məsləhət görürlər. Bu dini cərəyanların hər birində səadət və nicat yeni bir keyfiyyətə malik olur. Bunlar yalnız özündən keçib, Allaha doğru hərəkət etdikdə hasil olur. Yəni xudbinlik yox, əksinə xudabinlik əmələ gəldiyi təqdirdə insan səadət və nicatı əldə edir .Bu qısa araşdırmadan aydın olur ki, dinə vahid tərif vermək çətin və mürəkkəb işdir. Əlbəttə unutmamalıyıq ki, din hadisə və ya mövzu (Subject) deyil, əksinə sirrdir (Secret).

Qərb fəlsəfəsi tarixinin dörd mərhələsi

1. Antik dövr özü də dörd mərhələyə bölünür:
2. Orta əsrlər dövrü
3. İntibah dövrü
4. Müasir dövr

İslam fəlsəfəsi cərəyanları

1.Məşşa fəlsəfəsi. Ən məşhur nümayəndəsi İbn Sinadır. 2.İşraq fəlsəfəsi. Bu cəryanın banisi azərbaycanlı filosof Şihabəddin Sührəverdidir. 3.İsfəhan məktəbi və mütəaliyə fəlsəfəsi. Sədrəddin Şirazi bu fəlsəfi cəryanın banisi hesab olunur. Mütaliyə fəlsəfəsinin bir çox müsəlman ölkələrində tanınmış davamçıları var.

İmmanuel Kant fəlsəfəsində idrak prosesi

XVII əsrdə məşhur Alman filosofu İmmanuel Kant mahiyyəti iki hissəyə nomen və fenomen. Kanta görə həqiqətin bizə görünən və insanlar tərəfindən dərk edilən tərəfi fenomen, insanın hiss orqanları tərəfindən qavranmayan tərəfi nomendir. Ona görə də insanlar həmişə fenomenlə qarşılıqlı əlaqə yaradırlar.

Teizm və deism anlayışlarının izahı

Teizm (tanrı): Zəkaya və iradəyə malik, bütün maddi və mənəvi proseslərə möcüzəli təsir göstərən fövqəltəbii varlıq kimi Allahın mövcudluğunu qəbul edən dini-fəlsəfi təlim. Daha dəqiq, kainatla Tanrı arasındakı əlaqəni aydınlaşdıran, mövcud kainatın yaranması və idarəsinə cavabdeh olan bir Tanrı anlayışını özündə əks etdirən, bu Tanrının müxtəlif yollarla din göndərdiyi fikrini müdafiə edən əqidədir. Bu yanaşmaya görə, Tanrı daima insanlarla əlaqə halındadır. Bu baxışları mənimsəmiş insanlara Teist deyilir. Aləmdə baş verən şeyləri teizm çox vaxt Allah qayəsinin həyata keçirlməsi kimi nəzərdən keçirir. Təbii qanunauyğunluq teizmdə Allah qayəsindən asılı şəkildə götürülür. Deizmdən fərqli olaraq teizm Allahın bütün dünya hadisələrində bilavasitə iştirakını qəbul edir, panteizmdən fərqli olaraq allahın dünyadan kənarda və dünya üzərində mövcudluğunu müdafiə edir. Teizm klerikalizmin, teologiyanın və fideizmin ideoloji əsası olmaqla elmə və elmi dünyagörüşə ziddir. Teizmin növləri: 1. Monoteizm yalnız bir tanrının olduğu inancıdır. Bəzi müasir monoteist dinlər də vardır ki, bunlar Bəhailik, İslam, Xristianlıq, Yəhudilik, Siqhizm və Hinduizmin bəzi formalarıdır. 2. Politeizm birden artıq tanrının olduğu inancıdır. Eyni zamanda xüsusi panteonların olduğu inancıdır.

DEİZM (Deisme): Latın sözündən götürülən “deus” “Allah” mənasına gəlir. Deizm təliminə görə, Tanrı kainatın əzəli səbəbkarı olsa da, təbiət və cəmiyyətə müdaxilə etmir, inkişafına qarışmır. Deizmin rüşeyimləri orta əsrlər fəlsəfəsində müşahidə edilir. Kilsənin mənəvi diktaturası dövründə deist təlimlər, yəni təbiətin tanrı iradəsindən asılı olmaması, insanın fəallığı, onun dünyanı dərk etməsinin qeyri-məhdud imkanları haqqında ateist ideyalar ifadəsi təşəkkül tapmışdır. Deizm fəlsəfi cərəyan kimi XVII əsrdə formalaşmışdır. Onun ilk banisi Çerberi hesab olunur. Ümumiyyətlə, deizm fəlsəfi müstəvidə yekcins cərəyan olmamışdır. Həm materialistlər, həm maarifçilər (məs.: Toland, Kollinz, Lokk, Volter, Russo, Lessinq, Lomonosov, Radişşev) bu cərəyana qoşulmuşlar. Deistlər ənənəvi dini rədd edir, təbii “Zəka dini”ni ona qarşı qoyurlar. Əsas düşüncə sistemlərindən biri budur: “Allah mövcuddur, O yüksək varlığa inanırıq, lakin dinlər cəfəngiyatdır”. Onlar ilahi vəhyi, nəticə etibarilə peyğəmbərləri, onların göstərişlərini və dini ayinləri inkar edirlər. Deistlərin əsl hədəfi elm və fəlsəfəni kilsənin təsirindən və zəkanı inancdan azad etməkdir. Materialistlər dindən yaxa qurtarmaq üçün deizmdən əlverişli vasitə kimi istifadə etmişlər.

Teizm Allahı dinlərdə olduğu kimi, Deizm isə Allahı şəxsin özü başa düşdüyü şəkildə qəbul etməyə deyilir.

Din fəlsəfəsinin tərifi və xüsusiyyətləri

Din fəlsəfəsi (Philosophy of Religion) din barəsındə fəlsəfi düşüncə deməkdir. Yəni etiqad və inancları fəlsəfi şəkildə araşdırma, başqa sözlə, din fəlsəfəsi rasional ilahiyyatın davamçısıdır. Yəni din fəlsəfəsi vəhyə əsaslanan ilahiyyatdan fərqli olaraq dinə rasional baxışdan yanaşır. Və öz yüksək rolunu bəşəriyyətə töhfə edir. Əqlə əsaslanan ilahiyyatın məqsədi rasional sübutlarla Allahın vücudunu sübut etməkdir. Elə bu məsələ vəhy iddiaları üçün spesifik bir xüsusiyyətə malikdir. Lakin belə düşünülməməlidir ki, din fəlsəfəsinin vəzifəsi yalnız əqli sübutlarla Allahın vücudunu isbat etməkdir. Dini inancları da fəlsəfi şəkildə araşdırmaq onun vəzifəsidir. Hansısa əqidəni mənalı və ağıla uyğun olub-olmamasını araşdırmaq fəlsəfi məsələ hesab edilir . Bu tərifə əsasən din fəlsəfəsi dini öyrənmək üçün bir vəsilə deyil, əksinə dini nöqteyi nəzərdən ona yanaşmağın heç bir lüzumu və zərurəti yoxdur. Din fəlsəfəsinin araşdırdığı məsələyə münasibəti ya mənfidir, ya müsbət. Ateistlər və dindarlar eyni şəkildə din barəsində fəlsəfi araşdırmalar apara bilərlər. Həqiqətdə həmin işi də edirlər və inkişafa doğru irəliləyirlər. Din fəlsəfəsi din və fəlsəfənin inteqrasiyasından meydana çıxır. Beləliklə aydın olur ki, din fəlsəfəsi ilahiyyatdan ayrılan bir fakultə və ya elm deyil, əksinə fəlsəfədən ayrılan bir elmdir. Din fəlsəfəsi dini əqidə sistemləri, dini məfhumları, dini təcrübələri, ibadət mərasimlərini və bu kimi əqidəvi sistemlərin əsasında dayanan düşüncə və təfəkkürləri tədqiq edir. Dünyanın mötəbər universitetlərində dini əqli baxımdan tədqiq edən elmə din fəlsəfəsi deyilir. Din Fəlsəfəsi vasitəli bilik növüdür və özünün tədqiq etdiyi mövzudan tam şəkildə müstəqildir. Din fəlsəfəsi aşağıda qeyd edəcəyimiz elmlər kimi, yəni barəsində bəhs edən mövzular dairəsindən bir hissə deyil. Elm fəlsəfəsi (Philosophy of Science), Hüquq fəlsəfəsi (Philosophy of law), Hünər fəlsəfəsi (Philosophy of Art), Tarix fəlsəfəsi (Philosophy of History), Məntiq fəlsəfəsi (Philosophy of Logic) və s... kimi bir elmdir. Bu cəhətə əsasən, elm fəlsəfəsi məxsus bir elmə aid edilmədiyi kimi, din fəlsəfəsi də konkret dinə və ya məxsus teoloji məktəbə aid edilmir. Amma eyni zamanda hər dinin barəsində onunla uzlaşan formada o dinin mövzularına nəzər salır. Yəni din fəlsəfəsində həm bütün dinlərə aid olan ümumi məsələlərə və həmçinin konkret dinə aid olan mövzulara toxunulur. Məs: bütün dinlərə aid olan ümumi məsələlərdən biri, adi dil ilə müqayisədə dinin dilinin mahiyyətidir. Məxsus dinə aid olan məsələlər daha çoxdur: Yəhudilikdə Yəhvə, Xristianlarda üçlükdə təcəlli edən Tanrı, İslamda Tövhid, ədalət və ya əbədi həyat, Buddismdə nirvanaya qovuşmaq, Konfutsizmdə sədaqət və ya alicənablıq və s... . Göründüyü kimi din fəlsəfəsi məxsus dinə aid olan mövzuların arxasında dayanan təfəkkür və sübutları araşdırır.

Nəzərə almaq lazımdır ki, din fəlsəfəsində dinin mahiyyətindən bəhs etdikdə müxtəlif dinlərə ayrılıqda və bir-birindən tam müstəqil şəkildə diqqət yetirilir. Din fəlsəfəsində vahid dünya nəzəriyyəsindən sonra yaranan çox mübahisəli məsələlər, müxtəlif dinlərin ardıcılları tərəfindən etiraza səbəb olan, bütün dinlərin həqiqətə, səadətə və nicata vara biləcəyi fərziyyəsi də (Religious Pluralism) araşdırılır.

Din fəlsəfəsinin tərifi

Din fəlsəfəsinə verilən təriflər:

• Mehmet Aydın "Din fəlsəfəsi" əsərində yazır: "Din fəlsəfəsi dinin təməl müddəaları haqqında rasional, obyektiv, əhatəli və tutarlı bir

tərzdə düşünmək və danışmaqdır". Yəni dində olan təməl əqidələr tam əqli və fəlsəfi baxışlarla tədqiq olunur, müxtəlif nəzəriyyələr araşdırıldıqdan sonra düzgün yol seçilir.

• Hadi Sadiqi "Yeni kəlama müqəddimə" əsərində din fəlsəfəsi məfhumunun izahında deyir: "Din fəlsəfəsi, dinlərdə olan ümumi və

müştərək məsələləri əqli baxımdan təhlil edir". Bu tərifdə din fəlsəfəsinin ümumi xarakterə malik olduğu qeyd edilir. Yəni bu elm müxtəlif dinlərin xidmətində ola bilər. Təbii ki, hər bir dinlə bağlı fəlsəfi araşdırmalarda müştərək mövzularla yanaşı yalnız həmin dinə məxsus əqidələr də nəzərdən keçirilir.

• Müasir Amerika filosofu David Ray Griffin isə din fəlsəfəsini ilahiyyat adlandırır və onun əhatəli olduğunu bildirir. O, "Postmodern dünyada Tanrı və din" kitabında yazır: "Mən din fəlsəfəsi dedikdə müqəddəs saydığımız hər bir varlıq barədə əqli baxışlar məcmusunu nəzərdə tuturam. Başqa sözlə, son qayəsi elə özü olan həqiqət barədə fəlsəfi düşüncələr "ilahiyyat" adlanır".

Şübhəsiz, bu təriflərin hər biri müəyyən baxımdan həqiqəti əks etdirir. Lakin din fəlsəfəsi mövzularının İslam dini prizmasından təhlili və şərhi məsələnin mahiyyətini dəyişdirir. Hərçənd, bu fərq forma fərqi kimi müşahidə olunmur. Yəni fəlsəfi üslub hər iki sferada eynidir. Beləcə, din fəlsəfəsi elminə İslam həqiqətləri çərçivəsində bu şəkildə tərif verə bilərik:

1. Din fəlsəfəsində dininin təməl əqidələrinə əsaslanaraq müvafiq mövzularla bağlı fərqli filosof və teoloqların axtarış və tədqiqlərının toplusudur.
2. Mözular burada izahlı və müqayisəli tərzdə həyata keçirilir.
3. Burada müxtəlif dinlərdəki əqidələrə də müraciət olunur. Lakin nəhayətdə problem rasional prinsiplər müstəvisində həll edilir.

Din fəlsəfəsinin ilahiyyatın və yaxud fəlsəfənin tərkib hissəsi olduğuna dair yanaşmalar

Bu mövzuda ilk öncə bunu bilməliyik ki, din fəlsəfəsi fəlsəfənin bir tərkib hissəsidir. Riyaziyyat fəlsəfəsi, incəsənət fəlsəfəsi, tarix fəlsəfəsi və.s yəni din fəlsəfəsi fəlsəfənin bir qoludur. Bu baxımdan : 1. Din fəlsəfəsinin mövzusu fəlsəfi mövzudur. Buna din və insan əqli münasibətləri, din və sekulyar əxlaq münasibətləri və.s kimi mövzuları misal göstərə bilərik. 2. Din fəlsəfəsinin metodu fəlsəfi metoddur. Din fəlsəfəsi fəlsəfənin bir qolu olduğu üçün araşdırma və tədqiqatlarda fəlsəfənin metodlarından istifadə edir. 3. Din fəlsəfəsində biz dini mövzulara fəlsəfi olaraq yanaşırıq. Buna görə də kəlam elmindən fəqli olaraq burada inanclı və inancsız şəxsin bu sahəyə gəlməsi normaldır. İnanclı şəxsdə araşdırma apara bilər, inancısız şəxsdə.  Və burada mövqeysiz bir yanaşma ortaya qoyulur. Və din fəlsəfəsi mövzu etibarı ilə də kəlam elmindən xeyli fərqlənir. Kəlam elminin əsas mövzuları Tövhid, Allahın sifətləri, adları , peyğəmbərlik, məad kimi mövzular olduğu halda, din fəlsəfəsində isə diqqət daha çox insana yönəlmişdir. İnsan əqli və din , insan psixologiyası və din, insan əxlaqı və din və.s Bu baxımdan Mehmet Aydın din fəlsəfəsinə " dinin təməl müddəaları haqqında rasional, obyektiv, əhatəli və tutarlı bir tərzdə düşünmək və danışmaq" olaraq tərif verir. Kəlam elmini isə belə ifadə edə bilərik: 1. Dini əqidələrin təlimi və tədqiqi 2. Dinlə bağlı sualların cavablandırılması 3. İnsan problemi ilə bağlı məqamlara önəm verib onları cavablandırması 4. Dini anlayışların izahı və şübhələrin cavablandırılması

Ağıl və İman münasibətləri

Ağıl və iman münasibətlərində fideizm nəzəriyyəsi

Fideizm Latın sözü olub, “fides” inam və etiqad mənasınadır.Fideistlər dini inancların izah və təhlilində ağıl və zəkanın yararsız hesab edirlər. Onların qənaətinə görə dini inancların qiymətləndirilməsi, yoxlanılması və həqiqətə uyğun olub-olmamasını rasional və elmi yollarla müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Onlara görə Allahın varlığına və onun insanlara sevgisinə inanan şəxs əsl həqiqətdə bu inancın hər növ fakt və arqumentlərdən asılı olmamasını qəbul etmiş sayılır və nəticə etibarilə Allahın insanlara sevgisini isbat yaxud inkar etmək üçün hər növ rasional arqumenti rədd etmiş hesab edilir.

Ağıl və iman münasibətlərində qatı fideizm nəzəriyyəsi

Qatı fideistlərə görə dini inanclar rasional hökm və qanunlara ziddir. Bu səbəbdən inanclı şəxsin rasional arumentlərə əsaslanması və arxalanması qeyri mümkündür. Rasional düşüncə din sahəsində öz qanunları ilə tətbiq oluna bilməz. Bu nəzəriyyənin görkəmli nümayəndəsi məşhur Ekzistensialist filosof Sören Kyerkeqordur. Onun dünya görüşündə iman insanın əldə edə biləcəyi ən yüksək fəzilətdir. İnsanın zatı onun iman inamı üzərində qurulmuşdur. Çünki iman bəşəriyyətin ən dərin arzu və ümiddir. Ona görə imanın əqli yollarla sübutu mümkünsüzdür. Çünki iman öz həqiqətini ağıl vasitəsilə doğruldarsa artıq biz həqiqi iman sorağında olmamalıyıq. O təqdirdə biz imana yox ağıla sitayiş etmiş oluruq. İmanın mahiyyətində həyacan və ləzzət var. Bu isə rasional düşüncənin tam əksidir o qeyd edir ki, iman rasional- fəlsəfi arqumentlərə möhtac deyildir. Doğrudur iman rasional düşüncəni özünə düşmən saymır, əksinə ona ehtiyac duymur. Lakin, iman özündəki həyəcanı itirərsə rasional düşüncəyə mühtac olur. Onun vasitəsilə imansızlar qarşısında öz hörmətini və nüfuzunu saxlamağa çalışır. Kiyerkeqor imanı risk və tanrıya sarılmaq kimi tərif edir. Nəticədə, ona görə tanrının varlığını qəti dəlillərlə sübut edərikdsə daha mömin sayılmarıq. İman risk və təhlükəsdə qazanılar. Allah qəti şəkildə sübut edilərsə kimsə mömin ola bilməz. Buna qadir olmadığım üçün iman gətirməliyəm. Bu iman rasional düşüncənin fövqündə durur. Nümun üçün Hz. İbrahimi göstərmək olar. O tövhid qəhrəmanı öz oğlunun qurban verilməsi ilə bağlı ilahi əmri dərhal icra etməyə başlayır. Amma insanın öz oğlunu qətlə yetirməsi heç bir rasional düşüncəyə sığmır. İbrahim isə bu əmrə tabe olur çünki onun imanı rasional düşüncəyə əsalanmamışdır.

Ağıl və iman münasibətlərində mötədil fideizm nəzəriyyəsi

Mötədil fideistlərə görə dini inanc rasional qanunlara zidd deyildir lakin rasional əsaslandırma inanclı şəxsin inancına yad və biganədir. Bu nəzəriyyənin ən görkəmli nümayəndəsi və müdafiəçisi analtik filosof Lüdviq Vitgenşteyndir.

Ağıl və iman münasibətlərində fideizm nəzəriyyəsinin tənqidi

1.Kiyerkeqora görə İsanın Tanrı sayılması və onun tarix boyu insanların günahlarına qurban getməsi kimi paradoksal məqamlar dini inanc kimi izah edilərsə dini məsələlərin rasional düşüncə tərəfindən rədd edildiyi məqbul sayıla bilməz. Müasir xristian filosof Robert Adams qeyd edir ki, əgər iman həyəcan dolu bir qərardırsa, mömin olmaq isətəyən şəxs hansı yolu seçməlidir? Müxtəlif dinlərdə təbliğ olunan Tanrıların hansı birini əsas götürməli və bu seçimdə meyar nə olmalıdır? 2.Rasional düşüncə və zəkaya bağlı meyardan əl çəksək tam xurafat və mövhümat məzmunlu dinləri belə inkar edə bilmərik. 3.Bundan başqa, həqiqi imanınrasional düşüncədə təcrid olunması zərurətidə mənasızdır. Hansı səbəbə rasional arqumentlərdən sonra həqiqi iman hissi formalaşa bilməz? 4.Mötədil fideizmdə tanrıya inam tam subyektiv bir anlayış kimi qələmə verilir onun xaricdə obyektiv və real həqiqətə malik olmadığı bildirilirş bu isə kökündən yandlışdır. Çünki bu nəzəriyyədə dini gerçəkliklər mövcud qanunlardan tam ayrılır və elmi-fəlsəfi qanunların tətbiq obyekti hesab edilmir. Dini inancların gerçəkliyi əks etdirən varlıq kimi qəbul edilməməsi nə deməkdir. Bu dini anlayışları dindarın zehnindəki təsəvür və təxəyyül saymaqdan başqa bir şey deyildir. Nəticədə, imanı bu formada müdafiə etmək problem yaradır və ilahi varlığın tam mənasız olduğunu sübut edir. Bir haldaki, Bütün dinlər özlərini real olduqlarını vurğulayırlar. Allah vardır deyərkən gerçək bir varlıq nəzərdə tutulur.

Ağıl və iman münasibətlərində qatı rasionalizm nəzəriyyəsinin tənqidi

1. İlk problem

Dinin mənşəyi

Din və dindar konteksində dinin qaynağı məsələsi

Dinin qaynağında iki yanaşma var:

1.Dinin yaranma səbəbi: A. Dinlərin bu günə qədər təkamül prosesi keçirdiyini bildirirlər. B. Dinlərin mənşəyini ilahi varlıqda görürlər.

2.Dindarlığın yaranma səbəbi. Dinin yaranma səbəbində iki nəzəriyyə var:

İki yanaşma

Dinin qaynağı din fəlsəfəsinin ən mühüm mövzularından biridir və bu məsələ iki müxtəlif mənada başa düşülür. Dinin qaynağı barədə irəli sürülən fikir və mülahizələrin şərhinə keçməzdən öncə uyğun iki mənanı açıqlayıb, onların bir-birinə münasibətini müəyyənləşdiririk.

a) Dinin yaranma səbəbi:

Hər bir din müəyyən əqidə və ayinlər toplusudur. Bəzən dinin mənşəyi olaraq bu əqidə və ayinlərin necə yaranması mövzusunu araşdırırıq. Yəni müxtəlif dinlər necə meydana gəlmişlər? Bu dinlər bir-birləri ilə ortaq nöqtələrə malik olsalar da, həm də böyük fərqlərlə bir-birlərindən seçilirlər. Dinin mənşəyi barədə nəzəriyyələr dinlərdə olan oxşar və fərqli cəhətləri araşdırır və onun səbəbini müəyyənləşdirməyə çalışır. Bu nəzəriyyələrdən bəziləri dinlərin bu günə qədər təkamül prosesi keçdiyini bildirirlər. Onların nəzərincə, hazırda mövcud olan bütün dinlər hansısa ibtidai dindən yaranmış və təkamül nəticəsində müxtəlif adlarla bugünkü vəziyyətə çatmışdır. Dinin mənşəsini araşdıran digər nəzəriyyələr dinlərin mənşəyini ilahi varlıqda görürlər. Onlar Tanrı həqiqətini qəbul edir və müxtəlif həqiqətlərin məhz bu həqiqətə inam nəticəsində meydana gəldiyini bildirirlər.

b) Dindarlığın yaranma səbəbi.

Burada insanların dinə meylinin səbəbləri araşdırılır. Bu araşdırmalarda müxtəlif sosioloji və psixoloji amillər nəzərdən keçirilir. Sual olunur: dinin və dindarlığın meydanagəlmə amilləri bir-birindən fərqlənirmi? İlk baxışdan bu iki məsələ tamamilə fərqli görünür. Lakin uyğun sualın cavabı məsələyə münasibət bildirən şəxsin ilahi varlığa inamından asılıdır.

1) Bu məsələni araşdıran tədqiqatçı öncədən ilahi varlığı qəbul etmirsə, əvvəlcə dindarlığın kökünü araşdırır və insanların dindar olmasının bir neçə ictimai-psixoloji səbəbini sadalayır.

2) Sonra müxtəlif dinlərin necə meydana gəldiyini izah edir. Deməli, həmin şəxsin fikrincə, dinlərin yaranışı yalnız insanlar və onların dini meylləri vasitəsilə baş tutmuşdur. Başqa sözlə, insanlar öz daxili və xarici ehtiyaclarını təmin etmək üçün dindarlığa meyl göstərmiş və nəticədə müxtəlif dinlər yaranmışdır. Bu baxışa əsasən, din dindarlığın ərsəyə gəlməsi nəticəsində yaranmışdır və dinin heç bir fövqəltəbii səbəbi yoxdur.

Amma heç şübhə yoxdur ki, dinin qaynağı dindarlığın mənşəsindən fərqlənir. Çünki dinin mənşəyi və onun ərsəyə gəlməsi bilavasitə ilahi varlıqla bağlıdır. Dindarlığın yaranma səbəbi isə insanların daxili, mənəvi ehtiyaclarıdır. Bütövlükdə dinin mənşəsi ilə bağlı araşdırmalar modernizm dövrünün məhsuludur. Yeni dövrdən öncə, yəni orta əsrlər dövründə din ilahi varlıqla izah olunurdu. Başqa sözlə, insanlar dinin mənşəsini ilahi varlıqda görür və ona inanırdılar. Lakin modernizm adlanan Yeni dövr təbiət elmlərinin tərəqqisi sayəsində humanitar sahələrdəki tədqiqatları öz təsiri altına aldı. Az bir vaxtda fizika yeni dövrün ən qabaqcıl elm sahəsi kimi tanındı. Bu vaxt sosiologiya və psixologiya kimi elmlər təbiət elmlərinin metodologiyasına müraciət edir, bu yolla elmi tədqiqatlarını formalaşdırmağa çalışırdılar. İlahi varlıq həqiqəti humanitar elmlərdəki yeni tədqiqat metodu üçün ciddi bir problemə çevrilmişdi. Çünki din bir çox sosioloji və psixoloji mövzuları əhatə edirdi. Dinin ayrıca bir cəhətini elmi araşdırmaq və düzgün təhlil etmək mənasız idi. Digər tərəfdən, təbiət elmlərinin öncül elm sahəsi kimi tanınması dinin də təbiət elmləri metodu ilə araşdırılmasına zəmin yaratmışdı. Alimlər din həqiqətini fəlsəfi metodlardan istifadə etmədən araşdırmağa cəhd edir, yalnız ictimai və psixi amillərə əsaslanaraq din və dinin mənşəyini izah etməyə çalışırdılar. Nəticədə, sözü gedən məsələ gündəmə gəlir. Deməli, dinin mənşəyi bəhsinin ərsəyə gəlmə səbəbi XVIII, XIX əsrlərdə təbiət elmlərində yaranan tərəqqi idi. Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, dinin mənşəyi ilə bağlı nəzəriyyələr iki əsas istiqamətdədir. Onlardan bir hissəsi öncədən ilahi varlığı qəbul edir, digərləri isə belə bir varlığın olmasına tərəddüdlə yanaşırlar. Din fəlsəfəsində hər iki bölməyə aid müxtəlif və çeşidli nəzəriyyələr vardır. Biz burada dinin mənşəyi barədəki ilahi və qeyri- ilahi baxışlı nəzəriyyələrdən ən əsaslarını nəzərdən keçirəcəyik

Dinin mənşəyi barədə Ogüst Kontun nəzəriyyəsi

Ogüst Konta görə bəşər tarixi üç nəzəriyyə bölünür: 1.Teoloji. 2.Metafiziki. 3.Pozivitizm. Dinin yaranma mərhələsi teoloji mərhələsidir.(cahilik dövrü) O.Konta görə hər bir cəmiyyətdə ictimai birliyin üorunması üçün üç amil mövcudur. Din, dil, iş rejiminin düzgün təyini. Hər bir hökümət özü ilə vətəndaşlar arasındakı əlaqələri tənzimləmək üçün dinə möhtacdır.

Dinin mənşəyi barədə Ogüst Kontun nəzəriyyəsinin tənqidi

1.Kontun bir nəzəriyyəsi ilə başqa bir nəzəriyyəsi üst-üstə düşmür. 2. Bəzi mütəfəkkirlərin fikrincə elmin dinə zidd olması aksiomadır. Bir haldakı bu aksiomanın isbata ehtiyacı var. 3. Kontun üç mərhəli formulu bir çox hallar da özünü doğrutmur, müasir dövrümüzdə bir çox alimlər yeni biliklərə yiyələnməklə yanaşı yeni inancları təqib edib elmləri mane hesab etmirdilər. 4. Kontun üç mərhələli formulundakı ardıcılıq heç də tarixi gerçəkliklə üst-üstə düşmür Kont hansı əsasla dünyanın elm tarixini avropa tarixi ilə ölçür və bu formulu bütün bəşəriyyətə şamil edir. 5. Kont bütpərəstliyi insanların sitayiş etdiyi ilkin din sayır, lakin bu nəzəriyyə çoxlu din təqdiqatçıları tərəfindən rədd edilir. Tarixçi və etnoqraf alim Andrev Lonq insanların inanc bəslədiyi ilk dinin vəhydən qaynaqlandığını qeyd edir.

Dinin mənşəyi barədə Emil Dürkheymin nəzəriyyəsi

Dini həqiqətlər mənasızdır. Dürkheym varlığı iki qisimə müqəddəs və qeyri-müqəddəs hissəyə bölür. Dinin cövhəri fövqəltəbii varlığa inanc deyil çünki bəzi dinlərdə fövqəltəbii varlıq yoxdur. Qədim insanlar bütün hadisələri möcüzə və fövqəltəbii adlandırıdıqları üçün varlıqda təbii və fövqəltəbii bölgüsünü qəbul etmirdilər. Bu səbəbdən insanlar varlığı müqəddəs və qeyri-müqəddəs olaraq bir-birindən ayrırdılar. İbtidai insanlar dövründə hər qəbilənin müqəddəs sayaraq sitayiş etdiyi bir totemi var idi. Totem heyvan, bitki və başqa bir şey ola bilərdi. Dürkheymin bu nəzəriyyəsi "totemizm" adlanır. Bu nəzəriyyə üç əsas prinsipdən ibarətdir:

1. Totemizm dinin ən qədim formasıdır.
2. İbtidai qəbilələrin müqəddəs heyvanlara (totemə) ibadəti məsələnin görünən hissəsidir, məsələnin batinin tam başqadır. Həqiqi məbud adsız və gözəgörünməzdir. Bu varlıq müqəddəs heyvanlarda təzahür edir. Bu səbəbdən qəbilənin gündəlik həyatına hakim kəsilir.
3. Totemə ibadət təkcə Avistirayliyanın ibtidai insanlarına yox bütün qədim insanlarına aiddir.

Dinin mənşəyi barədə Emil Dürkheymin nəzəriyyəsinin tənqidi

1. Dürkheym, dini onun ictimai cəhətlərini nəzərə alaraq təhlil edir. Lakin burada din və cəmiyyət arasındakı əlaqənin hansı müstəvidə olması əsas müzakirə obyektidir. Din təkcə sosial xarakterə malikdir, yoxsa rael fəlsəfi mahiyyət daşıyır?
2. Dürkheymə görə, din öz həqiqi mahiyyətini cəmiyyət vasitəsilə əldə edir. Yəni din cəmiyyətlə müqayisədə kölgə vəziyyətində dayanır. Bu nəticə yanlışdır. Çünki bu qənaət "redakşionizmdıir". Redakşionizm bir varlığa bir xüsusiyyətinə görə tərif vermək və bu varlığın digər xüsusiyyətlərini nəzərə almamaqdan ibarətdir.
3. Dürkheym Avstraliyanın ibtidai qəbilələri ilə bağlı araşdırmaları onun həmkarı R.Qaston tərəfindən rədd edilmişdir. Qaston göstərir ki, Dürkheymin bu qəbilələr haqqında tədqiqatları dəqiq faktlara söykənmir.
4. Dürkheymin baxışları bütün dinlərdə təbliğ olunan və əsas götürülən cahanşümul əxlaqi qanunlarla bir araya sığmır. Müxtəlif dinlərdə əsas müddəalardan biri Allahın insanları sevməsi və onları bir-birləri ilə mehriban olmağa dəvət etməsidir. Dürkheymin dinin mahiyyəti ilə bağlı təqdimatında din yalnız müəyyən bir qrupun ictimai mənafeyinə xidmət edir. Bu isə dinin cahanşümulluğuna tam ziddir.
5. Dürkheymin qənaətincə, cəmiyyət öz fərdlərinin ictimai münasibətlərinə nəzarət üçün Tanrı məfhumunu onlara təlqin edir. Tanrı da dindarları bəzi işlərə vadar edir və bu yolla onlara təsir göstərir. Yəni Allah və cəmiyyət insanlardan tələb edir ki, onlara tabe olsunlar. Amma Dürkheymin bu iddiası məqbul sayıla bilməz. Çünki iki həüiqətin ortaq xüsusiyyətlərə malik olması onların vahid həqiqət olduğunu göstərmir.

Ziqmund Freydin Libido və dinin qaynağı nəzəriyyəsi

Z.Freyd deyir ki, dinin mənşəyi və dini meyillər insanların psixikasındakı problemlərdən qaynaqlanır. O, dinin qaynağı barədə üç arqument gətirir:

1. I arqument- psixoanalist görüşlərindən istifadə edir. I arqumentdə Freyd qeyd edir ki, insanların müxtəlif meyilləri var. Bu meyillərin kökündə bir meyil dayanır. O şəhvət meyili və şəhvani hisslərdir. Bu isə vaz keçilməzdir. Freyd II dünya müharibəsi dövründə yaşamış şəxsdir. Onun təcrübəsinin nəticəsinə görə isə şəhvət hissi örtüləndə, bastırılanda, boğulanda bu, dəliliyə qədər aparıb çıxarır. Freydə görə sevginin təzahürü şəhvətdir. Şəhvani hisslər boğulanda incəsənət və ya din ortaya çıxır. Həmin hiss təmin olunmayanda insanlar başlayırlar mücərrəd varlıqlardan danışmağa. Cinsi azadlıq qadağan olanda libido baş verir və din inkişaf edir.

(Şəhriyar: Getmə tərsa balası mən də sənə sayə gəlim- Damənindən yapışım mən də kəlisaya gəlim. Ya sən islamı qəbul eylə mənim dinimə gəl - Ya da təlim elə mən məzhəbi - isaya gəlim. və ya ) آمدی جـانـم به قربانت ولـی حالا چــرا؟

بی وفا حـالا كه من افتاده ام از پا چـــرا؟

عمر ما را مهلت امروز و فردای تو نیست

من كه یك امروز مهمان توام ، فردا چـرا؟

نازنینا ما به ناز تو جوانی داده ایم

دیگر اكنون با جوانان ناز كن با ما چرا؟

Şəhriyarın Behcətabad xatirəsi:

Ulduz sayaraq gözləmişəm hər gecə yarı, Gec gəlmədədir yar yenə, olmuş gecə yarı

Gözlər asılı, yox nə qaraltı, nə də bir səs, Batmış qulağım gör nə döşürməkdədi darı

Yatmış hamı, bir Allah oyaqdı, daha bir mən Məndən aşağı kimsə yox, ondan da yuxarı

Qorxum budu, yar gəlməyə birdən yarıla sübh, Bağrım yarılar, sübhüm, açıla yarı!

Səməd Vurğunun ilham pərisi - Səməd Vurğun (1906-1956) Dürrə adlı bir qızı sevirmiş. S.Vurğun da cavabında deyir: - Kəramət səndə olsaydı yanındakını adam eliyərdin... Tərlanım, tərlanım gözəl tərlanım

sənə qurban olsun bu düşgün canım.

Görünsə gözünə o Dürrə xanım

De ki , Vurğun Məcnuna dönübdür.

Zalım əcəl, nə tez kəsdi bərəni

Ziyarət eylərəm yarı görəni.

Vurğunam, görsəniz əgər Dürrəni

Deyin ki, satmasın əğyarə məni.

1. II arqument - İbtidai insanların tarixindən istifadə edərək, izah edir. Z.Freydin “Totem və tabu” adlı kitabı var. Bu kitab Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuşdur. “Totem və tabu” kitabında ibtidai insanların yaşam tərzindən, necə olmalarından bəhs olunur.
2. III arqument isə - Yəhudilik və Xristianlıq dinlərindən yararlanır. III arqumentin izahı: Peyğəmbərlərdğn Musa, İsa gəlirlər və insanların azadlıqlarının qarşısını alırlar. Din bunun qarşısını alanda bu hiss insanın içində qalır, insan dinə yönəlir.

Ziqmund Freydin Libido nəzəriyyəsinin tənqidi

1. Z.Freyd öz iddialarında öz təxəyyülündən xeyli faydalanmışdır.
2. Onun təkallahlıq dinlərin tarixi barədə mülahizələri tarixi faktlarla uzlaşmır.
3. Onun dinə psixoanaltik baxışları bir çox məqamlarda məntiqsizdir.
4. Ona ilk etiraz edən və tənqid yönəldən psixoloqlar olmuşdur. (Karl Yunq).
5. Onun din anlayışı barədə dəlilləri düzgün olsa belə, aldığı nəticələr qəbul olunmazdır. Çünki o, Tanrı anlayışıni sırf xəyal hesab edirdi.
6. Onun dini, ata və oğul münasibətləri üzərində təhlil etməsi ilk baxışda xristiyan dininə uyğun gəlsədə, yəhudilik və islamla uzlaşmır.
7. Freydin dinin mənşəyi haqqında nəzəriyyəsi bu suala cavab verməkdən acizdir. İnsanların öz xəyallarında təsvir etdikləri tanrı məfhumu nə üçün onların cinsi narahatlıqlarının məsuliyyətini öz üzərinə götürülməlidir?

Alvin Plantinqanın dinin mənşəyi barədə nəzəriyyəsi

A.Plantinqa inandığımız bir neçə həqiqəti götürür və onları analız edir. Bu həqiqətlərə nə üçün inanırıq? Bu həqiqətlərə inam başqa həqiqətlərə inancdan qaynaqlanır yoxsa heç bir başqa inancdan qaynaqlanmır. Əgər başqa bir şeyə arxalanmırsa bu vaxt həmin əqidəni bünövrə əqidə hesab etmək olar. Bünövrə əqidələr hissi idrak orqanı ilə qavranan həqiqət (orta it var). Hafizə qüvvəsinə söykənən həqiqət (Samir acdır). Başqaların hisslərinə aid həqiqət (Əli danışanda Vəli əsəbləşir) və digər həqiqətlər ola bilər. Nə üçün "Tanrı var həqiqətinə inanc bünövrə əqidə hesab edilə bilməz?" sualının cavabında qeyd edir ki, əslində bu da bönövrə həqiqət hesab edilə bilər.

Alvin Plantinqanın dinin mənşəyi barədə nəzəriyyəsinin tənqidi

1.Hər hansı bir inancın bünövrə əqidə olması həmin əqidənin həqiqətə uyğun olmasına zəmanət vermir.

2.Müasir din təqdiqatçısı Qari Qutun A.Plantinqanın metodunu tənqid edir. Mömin şəxs sübut göstərmədən öz dini etiqatını necə izah edə bilər? Sağlam bir düşüncə tələb etmir ki, müəyyən bir məsələdə fikir ayrılığı varsa hər iki tərəf öz fikirlərini sübuta yetirməyə çalışmalıdır?

3.Əgər dindar bir şəxs öz dini inancını bünövrə əqidə hesab edirsə və onu sübut etməyə lüzum bilmirsə, bəs başqa insanlar əfsanəyəbənzər əqidələrini nə üçün bünövrə əqidə hesab edə bilməzlər?!

Andre Lonqun dinin mənşəyi haqqında nəzəriyyəsi

İnsanlar arsında yayılmış ilkin din tək Allahlıq dinidir. Hər bir insanın təfəkküründə səbəbiyyət anlayışı vardır. İnsanlar bu səbəbiyyət qanunu əsas götürərək ilahi varlığa etiqad edərək inanmağa başlamışlar. İnsanlar müşahidə etdikləri əşyaları onlar tərəfindən yaradılmamışsa, deməli, onları yaradan bir həqiqət var etiqatına inanırdılar. İbtidai dinlər hazırki dinlə müqayisədə eybsiz olmuşdur. İbtidai insan təfəkkürü iki ünsürdən ibarətdir: 1-fövqəltəbii qüdrətə malik və mehriban tanrıya inam; 2-əfsanə ünsürü. Tanrı məfhumu ilk inanc olmuş sonralar bu inanc öz yerini əfsanəvi əqidələrə vermişdir.

Andre Lonqun dinin mənşəyi haqqında nəzəriyyəsinin tənqidi

1. Nəzəriyyə sırf xristiyanlıq rəngi alıb ona görə Tanrı mehriban ata timsalındadır.

2. Necə sübut etmək olar ki, bu nəzəriyyənin özü də təxəyyül və əfsanənin məhsulu deyil.

3. İbtidai insanlar tanrı həqiqətini səbəbiyyət qanunu vaistəsi ilə dərk etmişlərsə, bu düşüncə yalnız Tanrının kainatı yaratmasını nəzərdə tutur. Səbəbiyyət qanunu isə rasional təfəkkürün məhsuludur.

4. Tanrının həm də mehriban ata olması səbəbiyyət qanununa əsaslanmır. Bu daha çox emosional üsluba uyğundur.

Dini plüralizm

Dini eksklüzivizm nəzəriyyəsi

Dini inanca eksklüzivizm (inhisarçı) mövqedən çıxış edənlərin fikrincə:

• Xoşbəxtlik, qurtuluş, kamala çatmaq və yaxud dinin nəhayət amalı hesab olunan hər hansı bir zirvə yalnız bir dinin vasitəsi ilə əldə oluna bilər.
• Digər dinlərin pərəstişkarları etika baxımından doğru yolda olsalar da öz dinləri onları xoşbəxtliyə çatdıra bilməz. Biz insanlara nicat yolu açmaq üçün yeganə səadət yolunu onlara təqdim etməliyik.
• Səadət və xoşbəxtlik yalnız Tanrının insanlara qarşı mərhəmətindən asılıdır. Bu səbəbdən Allahın mərhəmətinin harada təzahür etməsini bilməliyik. Bizə qurtuluş bəxş edən İlahi mərhəmətin hansı dində zühur etməsini bildikdən sonra səadət dalınca başqa dinlərin sorağında olmaq mənasız görünür.

Protestant ilahiyyatçısı Karl Bart (1886-1968) inhisarçı fikirlərlə çıxış edən ilahiyyatçılardan biridir. Onun bu haqda verdiyi sübutlar tamamilə xristian ilahiyyatına əsaslanır. Bart bildirir ki, şəriət və «ilahi təzahür» bir - birinə zidd olan iki məfhumdur. Şəriət günahkar insanın əməlidir ilahi təzahur isə Allaha məxsusdur. Şəriət vasitəsilə insan lovğalıq hissi keçirərək qeyri mümkün bir istəyə çatmaq niyyətindədir. O Allahı öz günahkar baxışları ilə tanımaq istəyir. Bunun mümkünsüzlüyü ondan irəli gəlir ki, insan nə qədər Allah barəsində düzgün təsəvvürə layiq olmağa çalışsada öz zehnində təsəvvür etdiyi Allahı sitayiş edir. Bundan əlavə o bilməlidir ki, insanla Allahın qovuşması təkcə Allah tərəfindən mümkündür. O deyir: «Biz şəriəti insanın ilahi təzahürə uyğun çalışması hesab edə bilmərik. Şəriət Allahın tam təzahürünün nəticəsi deyil çünki şəriətə uyğun yaşayan insan özünün təsəvvürlərini Allahla əvəz edir. Bununlada Allahın öncədən ona bəxş etdiyi nemətlərin bir çoxundan məhrum olur. Nəticədə ilahi təzahürü müşahidə edə bilmir».

• Allah yalnız təzahür etməsi ilə özünü bizə təqdim edir. Bu isə İsa məsihin vücudunda cilvələnmişdir. Biz İsa məsih olmadan Allah və insanın mənəvi əlaqələrindən varlıqdan danışa bilmərik. Bart başqa dinlərdəki müəyyən həqiqətləri və onlara etiqad edən insanların səadətini danmır lakin bununla belə həqiqi səadət yolunu xristian dininə münhəsir olmasına təkid edir. Hətta Bart xristian dinin də öz - özlüyündə haqq olmasına inanmır. O bildirir ki, xristian dini İsa məsihin varlığı ilə həqiqət dini olmuşdur. İnsan yalnız İsanın vasitəsilə Allaha qovuşa bilər.

Dini eksklüzivizm nəzəriyyəsinin tənqidi

Eksklüzivistlərin xüsusilə Karl Bartın mülahizələrini diqqətlə seyr edərkən bəzi suallar yaranır:

1. K.Bartın irəli sürdüyü fikirlər tam dindaxili sübutlardır. Yəni xristian dinini qəbul etmiş insan bu fikirləri təsdiq edə bilər lakin başqa dinlərə sitayiş edənlər üçün bu nəzəriyyədə tutarlı dəlil müşahidə olunmur.
2. K.Bartın sübutları onun iddiaları ilə bərabərdir. Nə üçün Allah Taala İsa məsihin vücudunda cilvələnmişdir? Tükənməz qüdrətə, elmə, varlığa malik olan Allah özünü müəyyən şəxsdə xülasə edə bilərmi? Nə səbəbə müxtəlif din və etnik mədəniyyətə mənsub olan insanlar öz düşüncə tərzləri səviyyəsində İlahi varlıqla təmasda ola bilməzlər.
3. K.Bart öncədən və heç bir dəlil və sübut təqdim etmədən İlahi təzahürün təkcə İsa məsihdə olmasını iddia edir halbuki bu iddianı sübuta yetirə bilmir. Ən azı Bart bunu sübut etməyə lüzum bilir.
4. Bütün dinlərdə inhisarçı baxışlar mövcuddur yəni hər bir dinə inanan şəxs yalnız həmin dinin haqq olmasına inanır və başqa dinləri batil hesab edir. Belə olan halda dindaxili dəlillərin onları başqa bir dinə dəvət etməyə səlahiyyəti çatırmı?
5. Burada ancaq dini inancın fövqündə olan tam rasional subutlar ortaya qoyulmaldıır bu isə Bartın sözlərində müşahidə olunmur.
6. K.Bartin görüşləri digər bir məsələni də həll edə bilmir İsa məsihin Allaha qovuşmasına və bu yolla səadətə nail olmasına yeganə vasitə olmasından xəbərsiz olan sadiq fədakar və xeyirxah bir şəxsin xoşbəxtlik hüququndan məhrum olması mehriban Rəbbimizin mərhəmətli varlığı ilə bir araya sığırmı? Şübhəsiz Allahın rəhməti belə bir şəxsin bədbəxt olacağına razı olmaz.

Nəticə alırıq dinə bu formada, inhisarçı baxışla baxmaq heç bir rasional meyarla izah oluna bilməz.

Dini plüralizmin banisi və arqumentləri

Bəşər həyatının müxtəlif sahələrindəki və çoxluğu və müxtəlifliyi təbliğ edən və eyni zamanda onların hamısını eyni vaxtda təsdiq edən cərəyan «Plüralizm» adlanır. Plüralizm latın dilində plüralist sözündən götürülmüş və çoxlu mənasını ifadə edir. Plüralizmin din sahəsindəki cərəyanı və bu cərəyanın digər dini baxışlarla fərqini araşdırmaq bizim əsas məqsədimizdir. Dini plüralizm yeni İlahiyyatın və din fəlsəfəsinin mühüm mövzularından biri sayılır. Əslində bütün dinlərin haqq olmasına təkid edən bu cərəyanın banisi keşiş və filosof Con Hikdir. O iyirminci əsrin ortalarında bu məsələni din fəlsəfəsində müzakirə etməyə başladı. Onun plüralist görüşlərlə çıxış etməsinin əsas səbəbi bir çox dinlərlə mənsub olan insanlarla həmkarlıq etməsi idi. Bu əlaqələr onu müxtəlif dinlər barədə düşünməyə vadar etdi və nəhayət Hik özünün xristianlıqla bağlı inhisarçı əqidələrindən daşınaraq bütün dinlərə sitayiş edən insanların səadətə çatacağına inandığını bildirdi. Con Hikin dini plüralizm haqda fikirlərinin izahına keçməzdən öncə deməliyik ki, din fəlsəfəsinin ən aktual mövzularından birinə çevrilən dini plüralizm mövzusu etika və ya sosiologiya mənzərəsindən tədqiq olunmur. Burada ortaya qoyulan suallar sırf rasional müstəviyə aid olurlar. Yəni dini çoxluğu təsdiq etməkdə məqsəd müxtəlif dinlərə etiqad edən şəxslərin bir - biri ilə tolerantlıq şəraitində yaşaması deyil. Çünki dini plüralizmi rədd edənlər də belə, başqa dinlərə mənsub olan insanlar da sülh şəraitində yaşamalıdırlar. Bildiyimiz kimi, “Dini Plüralizm” din fəlsəfəsində yeni qərb düşüncəsinin ərsəyə gətirdiyi anlayışdır. Onun kökü skeptisizm və nisbiyyət nəzəriyyələri əsasında təşəkkül tapmışdır.

Dini plüralizm və tolerantizmin oxşar və fərqli cəhətləri

Tolerantlıq azadlıq, müstəqillikdir. Plüalizm nəzəri tolerantlıq isə praktikidir. Con Hik tolerantlığı əldə etmək üçün bir nəzəriyyə gətirdi və o nəzəriyyənin nəticəsi toleralizmi gətirdi.

Con Hikin dini plüralizmə dair iki əsas bənzətməsi

C.Hik öz əqidəsini tam aydınlaşdırmaq üçün iki bənzətmədən istifadə edir: 1. Fil və kor kişilər misalı: Həyatı boyu ev heyvanı ilə üzləşməyən bir neçə kor kişinin yanına bir neçə fil gətirirlər. Onlardan biri əlini filin ayağına çəkdi və dedi: Bu canlı bir sütundur. Başqası əlini onun xortumuna çəkdi və filin böyük bir ilan olduğunu bildirdi və... Doğrudur onlar öz fikirlərində yanılmamışdılar sadəcə olaraq onların hər biri vahid həqiqətin bir tərəfini nəzərə alır və fikir bildirirdilər. Hik hesab edir ki, bu misalda fili tam müşahidə edən olsada insanlar arasında dini olduğu kimi görən bir şəxs yoxdur çünki biz insanlar hamımız həmin kor kişilər timsalındayıq. Bəzi filosoflar hesab edirlər ki, insanlar öz xüsusiyyətlərini bir araya toplayaraq onları ülviləşdirilmiş və dini məfhumları icad etmişlər. Hik bu fikirlə müvafiqdir. Amma bununla razılaşmır ki, bu fikirlə dini mənasız bir həqiqət kimi qələmə verək. İnsanların din barədə bu səyi onların ilahi varlığı dərk etmək uğrunda düzgün çalışmalarıdır.

Con Hikin dini plüralizmə dair arqumenti

1. Allahın insanlara qarşı hədsiz sevgisi: Plüralistlərin fikirincə Allahın insanlara qarşı həqiqi istəkləri və onlara doğru yol göstərmək lüzumunu nəzərə alsaq, tək bir dinə sitayiş edən bir qrup insanların xoşbəxt, qalanlarının isə bədbəxt olacağını inana bilərik. Bu prinsipə əsasən Allahın mərhəmət sifəti nəyi bildirir? Burada Allahın insanlara qarşı mərhəmətli olmasına önəm verilir. C.Hik deyir: “Allahın öz bəndələrini (insanları) sevməsi inkarolunmaz bir həqiqətdir. Əgər Allah bizə qarşı çox mehribandırsa və bizi sevirsə, mütləq doğru yola hidayət etməlidir. Allah elə xüsusiyyətlər tələb edir ki, bütün dinlərə sitayiş edənlər səadət və nicat əhli olsun. Təkcə bir dinə pərəstiş edən insanları xoşbəxt saymaq Allahın insanlara qarşı hədsiz sevgi ilə bir araya sığmır. Başqa sözlə, dini çoxluq məsələsində ənənəvi dini nəzəriyyəni (inhisarçı baxışı) qəbul etsək, dindaxili paradoksla üzləşəcəyik.”

1. Hermenevtika elmində bildirilir ki, izah edəcəyimiz hər bir mətn, xüsusilə müqəddəs mətnlər samitdir. İnsanlar bu mətnlərlə üzləşərkən, onları öz təsəvvürləri ilə izah edə bilərlər. Mətn təbiətə bənzəyir. Müəyyən bir mətndə istisna olaraq vahid məna əldə edə bilərik. Lakin bu istisnadır. Qayda isə budur: vahid və həqiqi məna mövcud deyil, araşdırmada müxtəlif düzgün mənalar alına bilər. Mətn aləmində müəllifin niyyətinə uyğun mənanı həqiqi məna hesab edə bilmərik. Nəticədə hər bir dində müqəddəs mətnin izahı müxtəlif aspektlərdən həyata keçə bilər. Nəticədə müxtəlif dinlər yarana bilər. Bu isə tam məqsədəuyğun və məntiqəuyğundur.

İmmanuel Kant fəlsəfəsində nomen və fenomen anlayışları

XVIII əsrdə məşhur alman filosofu İmmanuel Kant mahiyyəti iki hissəyə yəni nomen və fenomenə ayırmaqla nəzəri fəlsəfədə yeni iz buraxmışdır. Kanta görə həqiqətin bizə görünən və insanlar tərəfindən dərk edilə bilən tərəfi fenomen insanın hiss orqanları tərəfindən qavranmayan tərəfi isə nomen adlanır. Kant bildirirdi ki, insanlar həmişə fenomenlərlə qarşılıqlı əlaqə yarada bilirlər.

C.Hikə görə də din öz-özlüyündə bir varlıq və noumendir. Din noumeninə müxtəlif insanlar tərəfindən pərəstiş olunur. Bu vaxt hər bir kəs öz dünyagörüşü ilə dini araşdırmağa başlayır və nəticədə hər bir şəxs dindən özünəməxsus fenomen əldə edir. İnsanların dinlə bağlı düşüncələri tam həqiqətə uyğun olmasa da, biz onları qınaya bilmərik. Çünki hər bir insanın öz dünyası var və o yalnız öz mevqyindən nomenləri təfsir etmək qabiliyyətindədir.

Con Hikə görə dinin mahiyyətinin plüralizmlə əlaqəsi

Con Hikə görə dinin mahiyyətini onun cövhəri təşkil edir. Onun cövhəri isə bəşəriyyətin daxili aləmini, mənəviyyatını və şəxsiyyətini düzgün şəkildə formalaşdırmaqdan ibarətdir. Bu səbəbdən fərqli dinlərdə icra olunan dini ayinlər dinin əsl cövhəri hesab oluna bilməz. Müxtəlif mədəniyyətlərə mənsub insanlar qarşılaşdığı həqiqətlər qarşısında fərqli mövqelər tutduqları kimi, dinlərdə həqiqət barədə fərqli forma, təlim və ayinlərdən yararlanmışlar.

Digər tərəfdən Tanrının insanlara qarşı mərhəmətli olması dinin əsas mahiyyətinin göstəricisidir. Tanrının öz qullarını sevməsi inkarolunmaz bir həqiqətdir. Əgər Tanrı insanlara qarşı çox mehribandırsa və sevirsə, mütləq doğru yola hidayət etməlidir. Təbii ki, Tanrı elə xüsusiyyətlər tələb edir ki, Bütün dinlərə sitayiş edənlər səadət və nicat əhli olsun. Təkcə bir dinə pərəstiş edən insanları xoşbəxt saymaq Tanrının bəşəriyyətə qarşı hədsiz sevgisi ilə bir araya sığmır. Yəni ənənəvi dini nəzəriyyəni qəbul etsək, dindaxili bir paradoksla qarşılaşacağıq.

Nəticədə Tanrının insanlara qarşı mehribanlığını və bəşəriyyəti doğru yola yönəltmək zərurətini nəzərə alsaq, tək bir dinə sitayiş edən bir dəstə insanların xoşbəxt, digərlərinin isə bədbəxt olacağını müşahidə edəcəyik. Belə olmadığı üçün dinin mahiyyəti birbaşa plüralizm nəzəriyyəsini tələb və təsdiq edir.

Dini plüalizmin tənqidi

1. İki fikir eyni anda həqiqət ola bilməz.
2. Allahın mərhəmət sifətinin mənası nədir? Allah insanları doğru yola getməyi məcburmu edir. Yoxsa onlar öz iradə və istəkləri ilə hidayət olurlar insanın seçimində azad olması onu bildirmir ki, bütün insanlar kafir olmaq istəsələrdə bunun qarşısını almaq istəsələrdə onun qarşısını alacaq mane yoxdur.
3. Nomen və fenomenin meyarı nədir?. Bu nəzəriyyə görə hansı meyarlq müəyyən etmək olar ki, bütün dinlər yalnı bir varlıq haqqında danışırlar.
4. Dini plüalistlərin nomen və fenomen əsasında izah etmələri skeptizmlə nəticələnir. Skeptizm obyekt gerçəklərin dərki inkarlarını inkar edən fəlsəfi konsepsiyasıdır. Yəni insanlar xarici dünyadakı varlıq barəsində həqiqi təsəvvür və bilgiyə malik ola bilməzlər Hikin plüaliz düşüncəsində eyni ilə skeptizmdə olduğu kimi insan zəkasının ilahi varlığı dərk edə bilməsi rədd edilir.
5. Hermenevtikada qəbul olunan nəzəriyyənin dini plüralizmə tətbiqi dini çoxluğu yox, təkcə dindəki məzhəb çoxluğuna əsas ola bilər.

Dini inklüzivizm nəzəriyyəsi

Con Hik din çoxluğuna aid digər nəzəriyyəni inkluzivizm adlandırır. İnkluzivizmi qlobal və ya şumullu baxış kimi də izah etmək olar. Dini etiqada qlobal çərçivəsindən baxanlar iki əsas suala cavab vermək əzmindədirlər. Onlar öncə mütləq və vahid həqiqətin olmasını araşdırır sonra isə vahid həqiqətin və dinin olduğu təqdirdə digər dinlərə sitayiş edənlərin səadətə çatmaq ehtimalını təyin etmək istəyirdilər. Qlobal baxışlı filosoflar inhisarçılar kimi səadət yolunun yalnız bir dində xülasə olduğunu bildirirlər. Lakin inhisarçılardan fərqli olaraq bu baxışlar digər dinlərə mənsub olanlar öz dinlərindəki qanunlara sadiq olsalar səadətə çata bilərlər. Digər tərəfdən qlobal nəzəriyyəsinin daşıyıcıları plüralistlərin görüşlərinə uyğun olaraq ilahi rəhmətin müxtəlif dinlərdə cilvələnməsinə inanırlar. Deməli şumul baxışı inhisarçılardan fövqdə dayanır. Çünki yeganə dinin haqq din olmasına təkid etsə də digər dinlərin səadətli pərəstişkarlarının xoşbəxt olmasını istisna etmir. Karl Rayner (1904-1984) katolik ilahiyyatçısıdır. O inanırdı ki, insanlar təkcə müəyyən bir inancın nəticəsində xoşbəxt ola bilərlər. Xristianlıq vahid dindir və başqa bir dinə bağlanmaqla səadətə nail olmaq imkansızdır. Düzdür Allah Taala bütün insanların xoşbəxt olmasına meyllidir. Bu səbəbdən Allah Taala tarixi baxımdan xristianlıqdan kənarda yaşayanları da ilahi varlıqla təmas yaratnmağa dəvət etmiş və onlara xoşbəxtlik imkanını yaratmışdır. Məsələnin bunu təmsil şəkildə izah etmək olar. Bir şəhərdə bir neçə yoxsul insan yaşayır. Onlar öz gəlirləri ilə borclarını ödəyə bilmirlər. Başqa bir şəhərdə varlı bir qadın onların acınacaqlı vəziyyətindən xəbərdar olur və onların bank hesabına külli miqdarda pul göndərir. Bu şərtlə ki, verələn pullar yalnız yoxsul insanların ödənişində xərclənsin. Yoxsullar borclarını öz gücləri ilə ödəyə bilmədiklərindən səxavətli qadının köməyi onların ağır həyatının yaxşılaşmasında çox vacib amildir. Eyni halda həmin xeyrxah qadını tanımaq onları bu vəziyyətdən qurtarmasında heç bir rolu yoxdur. Onlar xeyrxah şəxsi tanımırlar lakin həmin səxavətlinin büdcəsi ilə borclarını ödəyir və həyat səviyyələrini yaxşılaşdırırlar. K.Rayner deyir: tarixi baxımdan xristianlıq dini İsa məsihlə başlasada xristianlıqdan əvvəlki dövrdə yaşayan isanlar yəni yəhudilər və başqa dinlərə sitayiş edənlər öz əqidələrinə sadiq qaldıqları üçün nicat əhli hesab olunurlar. Xristianlıqdan öncə yaşayan dindarlar səadət əhli hesab olunurlarsa xristianlıqdan sonraki dini təriqətlərində səaədət yolunda olması məntiqə uyğundur. Əgər Allah insanları xoşbəxt etməyə tələbkardırsa bütün dinlərə sitayiş edən həqiqi möminlərin ilahi xoşbəxtliyə çatacağı məntiqli görünür. Rayner belə dindarları «Abırsız xristianlar» adlandırır çünki zahirdə xristian dininə mənsub olmasalar da Allaha həqiqətən sitayiş edir və iman bəsləyirlər. Xristianlıq xalis və həqiqi din kimi qəbul edildiyi halda digər dinlərə aid olan insanları da nicat əhli hesab etsək bu vaxt qeyri xristianlar öz dinlərində qalmağa haqlıdırlarmı? Rayner cavab verir: Dini etiqad və iman təkcə daxili proses deyil bundan əlavə dini əqidənin ictimai təzahürü var. Hər bir dinin ictimai cəhəti onun şəriət qanunlarında ciləvələnmişdir. Müxtəlif dinlərin hər birinin həqiqəti müəyyən miqdarda əks etdirdiyi kimi bu dinlərin hər biri özünəməxsus şəriət qanunlarına malikdir. Həmin dinlərin ictimai qanunlarına riayət edən insanlar da ilahi mərhəmətə çatacaqlar hərçənd bu mərhəmətin kamil dərəcəsi xristian dinində təzahür etmişdir. Burada digər bir sual bizi düşünməyə vadar edir. Raynerin əqidəsinə görə digər dinlərə etiqad edən insanlar səadət imkanını qazansanlar da ilahi mərhəmətin tam forması yalnız xristian dinində olanlara aid olacaqdır. Belə olan halda başqa dinlərə mövcud olanlar da bu əqidə ilə çıxış edə bilərlər. Məsələn müsəlman olan mütəfəkkir yalnız İslam dininə iman gətirən şəxsin kamillik dərəcəsinə çatmasına inanar və digər dinlərin sadiq insanlarını adsız müsəlman adlandırar. Bu zaman müxtəlif dinlərdən birinin seçimi qarşısında dayanan şəxs nə etməli və hansı meyarla öz dinini doğru hesab edib ona etiqad bəsləməlidir? Deməli Raynerin təklif etdiyi yol problemi həll etmir onu yalnız bir addım geriyə çəkir. Rayner digər dinlərdə olan insanları bədbəxt qələmə verməsədə nəhayətdə xristian dinini kamil din hesab edir. Biz isə onunla birgə geriyə çəkilir və yenidən məsələni müzakirəyə çıxarırıq. Nə üçün yalnız xristian dini İlahi varlığın təzahürüdür? Bu suala müxtəlif cavablar təklif olunmuşdur. Bəzi tədqiqatçılar bu həqiqətə çatmaq üçün müxtəlif dinlərdəki din qabaqcılının yəni həmin dini gətirənin həyat tarixini mütaliyə edib araşdırmağı lazım hesab edirlər. Lakin bu təklif ilk baxımdan çox çətin və mümkünsüz görünür. Hər bir dinin ərsəyə gəlməsindən bir neçə əsr keçir. Uzun müddətli həyat yolu keçən dinlərin gətiriciləri haqda araşdırma aparmaq tarixi sübutları tam diqqətlə yoxlamaq sonra bu yolla dinlər barədə nəzər vermək olduqca çox çətin bir işdir. Deyə bilərik bu təklifin icrası imkan daxilində deyil. Digər mütəfəkkirlər hesab edirlər ki, hər hansı bir din kamil dərəcədə olmasını müəyyənləşdirmək üçün həmin din təlimləri nəticəsində yaranan və formalaşan sivilizasiyanı nəzərdən keçirmək lazımdır. Yəni tədqiq etdiyimiz dinin əsrlər boyu ərsəyə gətirdiyi mədəniyyət toplusu düzgün istiqamətdədirsə bu din əsl həqiqi dindir əks təqdirdə həmin dinin yanlış din olduğu aşkar olacaq. Amma bu təklifi də qəbul etmək çətindir. Çünki hər bir dinin cərəyan etdiyi cəmiyyətdə bu dini zəiflədən və əksinə qüvvəyə mindirən hadisələr və amillər olmuşdur. Dinin ona sitayiş edən insan cəmiyyətindəki hadisələrlə haqq olub- olmamasını yoxlamaq rasional düşüncəyə uyğun gəlmir. Bəs nə etməli? Bizim qənaətimizə görə din seçimi məsələsində yalnız bir yolumuz var. Biz hər bir dinin əsasını və onun ictimai qanunlarını ehtiva edən təlimlərini bir araya toplamalı və onların hər birini tam əqli və rasional şəkildə araşdırmalıyıq. Baxmalıyıq ki, hər din əqidə və ayinlərdən təşkil olunmuşdur. İslam dini də bu iki təlimə əsaslanır. Biz əvvəlcə əqidəyə aid məsələləri tam əqli fəlsəfi üsullarla təklif etməli sonra isə etiqad məsələlərinə söykənən şəriət qanunlarına əqli baxışdan mütaliə etməliyik. Biz inanırıq ki, dinlərin bu istiqamətdə təhlili səbəb olacaq ki, biz İslam dinini ən üstün və məntiqli hesab edək. Araşdırmalar göstərir ki, heç bir din İslam qədər əqli və tarixi sübutlara əsaslanmır. Buna əsas səbəb İslam dininin dəqiq və yazılmış tarixidir. İslamın mühüm tarixli hadisələri də belə tarixi sənədlərdə mövcuddur. Heç bir din İslam tək dəqiq və təhrif olunmamış müqəddəs kitaba malik deyil. İndisə digər bir suala cavab verməliyik. Bizim indi təklif etdiyimiz baxış inhisarçıların görüşləri ilə fərqlənirmi? İlk baxışda bu fərq gözə dəymir. Dinə ekskluziv mövqedən baxanlar da yalnız bir dini qəbul və digər dinləri rədd edirdilər. Biz də burada təkcə İslam dininə həqiqi meyarlara uyğun hesab etdik. Belədirsə görüşlərini tənqid etdiyimiz inhisarçılarla hansı əqidədə fərqlənirik? Qeyd etmək lazımdır ki, müqəddəs İslam dini, dini inanc məsələsində kifayət qədər tolerantlıq ünsürlərinə malikdir. Diqqət edin insanların əbədi səadəti sadə və əhəmiyyətsiz bir məsələ deyil. İnsanın ağlı və normal düşüncəli şəxslər çox mərhəmətli Allahın yalnız insanların az bir hissəsini səadətə çatdırmasını, cənnətə daxil etməsini və yerdə qalan və çoxluq təşkil edənlərin isə cəhənnəm odunda yanmasını qəbul edə bilmir. Digər tərəfdən insanlar müxtəlif həyat şəraitlərində dünyaya göz açır təlim və tərbiyə alır və öz cəmiyyətinin adət- ənənəsini və bütövlükdə mədəniyyətinin varisi olur. Bəzən insanlar həqiqətə çatmaq və həqiqi yolu tanımaq imkanından məhrum olurlar. Bu vaxt hansı əqli meyara uyğun olar ki, mehiriban Allah onların hətta tanıya bilmədiyi dinə etiqad etməyi onlara məcbur etsin. Hər bir insanın vəzifəsi onun elmi bacarığı və ixtiyari miqdarında təyin olur. Bu üç anlayış insan həyatının necə müəyyənləşməsində mühüm rol oynayır. İslam diyarında müsəlman ata-anadan doğulan və dini şəraitdə böyüyən, öz ixtiyarı ilə dini seçən insan və bu yolla yüksək mənəi zirvələri fəth edən şəxs dini mədəniyyətdən uzaqda dünyaya gələn və belə bir mühitdə yaşayan insanla bir tərəziyə qoyula bilərmi? Belə insanlar həqiqətən Allahın kamil dinindən- İslamdan- xəbərsiz yaşamışlarsa da, lakin vicdanın, ağlın və saf daxili mənəvi dünyanın qanunlarına sədaqətli olamuşlarsa, xoşbəxt həyata qovuşmaları istisna edilmir. Deməli bir növ qlobal baxışı qəbul etmək olar. Belə ki, doğru yol birdir insanlar bu yola vəfalı olduqları qədər səadət dünyasına qovuşa bilər. Şübhəsiz həqiqət yolunu tanıyan və onun qanunlarını icra edən şəxslər ən yüksək səadətə nail olacaqlar. 1. İnklusivistlər iki sualı cavablandırırlar: birincisi, mütləq haqq olan bir din var, ya yox? İkincisi, belə bir dinin olmasına ehtimal versək, həmin dinin xaricində qurtuluş yolu varmı? 2. İnklusivizmin müxtəlif modelləri var. Bir modeli iddia edir ki, yalnız bir din mütləq haqq dindir, digər dinlər azğınlıqda olsalar da, onların sadiq yolçuları ilahi əfvə şamil olacaqlar. Məsələn, müəyyən zamanda həqiqətə iman gətirəcəklər. 3. İkinci modelə görə, yalnız bir din mütləq haqdır, digər dinlərin də həqiqətdən payları var; haqq dinlə müştərək olduqları qədər qurtuluş tapma haqqına sahibdirlər. 4. Üçüncü modeldə Karl Raner kimiləri deyir ki, yalnız bir din haqdır və hidayətin başlıca yolu da budur. Başqa heç bir yolla qurtuluşa varmaq mümkün deyil, lakin Tanrı hamının hidayətinə meyilli olduğu üçün, İsa (ə) elə bir kəffarə ödədi ki, bərəkəti hamıya çatdı. 5. Dördüncü modeldə, aləmdəki dinlər, xüsusi ilə tarix boyu uzun müddətli olanlar haqdan nəsibsiz deyillər. Mütləq haqdan mütləq puçluğa kimi uzun məsafə var. Dinlər arasındakı münasibət mütləq haqq və mütləq batil nisbəti yox, haqq və daha haqq nisbətidir. Dinin əsas qayəsini öz ardıcıllarında daha çox icad edən dinin haqdan bəhrəsi də çoxdur.

Dini inklüzivizm nəzəriyyəsinin tənqidi

Bu modelə uyğun olaraq, demək olar ki, islam kimi bir dinin insanları nəfsə bəndəlikdən xilas etmək potensialı var. Digər din ardıcıllları da bu ruha sahib olduqları qədər qurtuluş əhlidirlər. Əgər ayrı-ayrı dinlər belə bir iddiada olsalar, vəzifəmiz nədir? Burada müxtəlif çıxış yolları təqdim edilir. Bir tərəfdən hər bir dinin etiqadi prinsiplərini rasional dəyərləndirmək, digər tərəfdən də tarixi araşdırmalar aparmaqla mövcud sənədlərin düzgünlük və etibarlılığını yoxlamaq, nəticədə, ən sağlamlarına istinad etmək lazımdır. Keys Yendl dini paradiqmaların rasional dəyərləndirilməsinə dair bir neçə təklif irəli sürüb: 1. Dinin fundamental müddəalarının uyğunluğu; 2. Paradiqmanın düzgünlüyü ilə paradiqmanın düzgünlüyünün şərtinin uyğunluğu; 3. Vədə verdiyi xüsusi problemin həlli bacarığı və bu qəbildən olanlar. Nəticə etibarilə, dinin əsas cövhəri insan vücudunda inqilab etmək, özünü əsas görməkdən Allahı əsas götürməyə doğru dəyişməkdir. Odur ki, digər dinlərin də həqiqətə yaxın olması mümkündür. Burada inklusivizm plüralizmdən ayrılır. Eyni zamanda bir dinin spesifik düşüncə və rəftarları insanların haqqmərkəzli olması səbəbilə əhəmiyyət kəsb edir. Həmçinin, dinə dəvət məsələsi də burada məna tapır.

Din və əxlaq münasibətləri

Din və əxlaq münasibətlərinə dair Əşərilərin nəzəriyyəsi

Müsəlman mütəfəkkirləri problemə iki aspektdən yanaşmışlar: 1. İşlərin zati olaraq öz-özlüyündə yaxşı və pis adlana bilməsi; 2. İşlərin pis və yaxşı olmasının ağıl tərəfindən dərk olunub-olunmaması.

Hər iki problemə cavab olaraq Əşərilik məktəbi ağlın rolunu tam inkar edir və İlahi iradə və qanunlara əsaslanır. Deməli, heç bir iş öz-özlüyündə yaxşı və pis deyil və həmçinin insan ilahi iradənin köməyi olmadan işlərin yaxşı və pis olduğunu dərk edə bilməz. Dəyərləndirmə: 1. İradə azadlığı o zaman məqbul hesab edilmir. 2. Normativ əxlaq prinsipləri gülünc obyekti və cəfəngiyyatdır. 3. Tanrı o zaman yaxşıları cəhənnəmə və əksini edə bilər. Belə olan təqdirdə, Tanrı qınana bilməz. Çünki, yaxşı və pislik Tanrının iradəsindən asılıdır.

Ədalət konsepsiyasını əsas alan cərəyanların din və əxlaq münasibətlərinə dair nəzəriyyələri

İmamilik və mötəzililik din və əxlaq mövzusunda eyni mövzudan çıxış etmişlər. Onlara görə bir çox işlərin zati və dindən müstəqil şəkildə yaxşı və pis olduğunu bilmək mümkündür. Nəsirəddin Tusinin arqumenti: Biz bəzi işlərin tam rasional şəkildə pisliyini sübuta yetirə bilməsək, şəriət hökmlərini də qəbul edə bilmərik. Əgər bütün işlərin yaxşı və ya pis olmasını yalnız şəriət və dinlə əsaslandırsaq, bu zaman məntiq hökm edər ki, dinin özünün düzgünlüyü iddia edilməsin. Yəni, biz hətta peyğəmbərin sözünün düzgün olmasını təsdiq etmək üçün öncədən və tam müstəqil rasional metodla yalanın pisliyini dərk etməliyik. Nəticədə Bəzi əxlaq qanunları müstəqil şəkildə dərk edilir.

Vəhy məsələsi

Vəhyə sekulyar yanaşmanın səbəbləri

1. Natural və rasional ilahiyyatın məğlubiyyəti 2. Xristiyan dünyasında elm və dinin bir birinə zid olma aksioması 3. Müqədəs kitabın tənqidi. Müqədəs mətn iki cür tənqid edilmişdir: 1.Mətnin tənqidi. 2.Məfmunların tənqidi. Xristiyanlıqda iki cəryan vardı ağıla qiymət verənlər və verməyənlər.

Rudolf Ottonun vəhy nəzəriyyəsi

Otto hesab edir ki, dinlər iki ünsürdən təşəkkül tapmışdır. 1.Rasional və əqli çərçivələrə sığan qanunlar 2.Rasional çərçivəyə sığmayan qanunlar ona görə tarix boyu dinin birinci hissəsini araşdırmışlar amma ikinci hissəsi yaddan çıxmışdır. Ottoya görə dinin rasional hissəsi düşüncəyə onun qeyri rasional ünsür başa düşünüləndir. Qeyri rasional ünsür isə ağıl vaistəsi ilə dərk edilə bilmir. Otto dinin çövhərini onun qeyri rasional ünsürü hesab edir və buda əql mühakiməyə sığmayandır. ikinci bəndin varlığını seçmək və ya hansı sifətlərə malik olduğunu müəyyənləşdirmək bizim ağlımızın imkanlarından xaricdir onu yalnız mənəvi hallarla və batili dünyamızla hiss edib yaşaya bilərik. Otdonun göstərdiyi nümunələrdən aydın olur ki, peyğəmbərlər bu mənəvi təcrübəni yaşamışdılar nəticədə peyğəmbərlərdə təcrübə etmişdilər son olaraq bildirir li, vəhy dini təcrübə ilə eyniləşir.

Volter Strofun vəhyin keyfiyyətinə dair nəzəriyyəsi

Volter Strof ilahi dialoq kitabında vəhy haqqında ətraflı danışır. Allah danışır dedikdə onun məcazi yox həqiqi danışdığı nəzərdə tutulur. Volter Srof belə izah edir insan danışarkən iki iş görür . 1.Müəyyən sözlərdən təşkil olunmuş cümləni qarşısında olan şəxs deyir nümunə qapını ört. 2.Danışan şəxs qarşı tərəfdən nə isə tələb edir. Burada ikinci daha əhəmiyyətlidir. Cümləni ifadə edən şəxs həmin tələbi müxtəlif dillərdə və yaxud müxtəlif ifadələrlə izah edə bilər. Fərqli üsublar tələbin özünü dəyişdirmir vəhydə məqsəd Allahın peyğımbərlə danışmasıdır burada Allahın məqsədi müəyyən qanunları peyğəmbərə çatdırmaqdan ibarətdir. Tanrı müxtəlif üslublarla bunu həyata keçirə bilər. O maddi varlıq olmasa da danışa bilər. Danışıq təkcə maddi bədənlə gerçəkləşmir. Müqədəs kitab Allahın kəlamıdır. Lakin eyni ilə Allahdan gələn söz deyil amma müqədəs kitabin həqiqətləri əsas götürülməlidir.

Müasir müsəlman alimlərin fikrində vəhy konsepsiyası

Müsəlman alimlər müasir dövrdə vəhyi mövzusunda əsasən Qurana istinad edirlər vəhy ərəb dilində surətli işarə mənasını bildirir işarə bəzən rəmzlə bəzən bədən üzvüləri ilə bəzəndə söz və əlamətlərlə ola bilər (Məryəm surəsi ayə 11) Quranda göstərirlirki Allah öz peyğəmbərləri ilə üç yolla danışa bilər (şüura 51) 1. Vaistəli 2. Vasitəsiz. 3. Qeyb pərdəsi arxasında. Quranın nazıl olması ixtilaflıdır bəziləri onu tədrici bəziləri Quran tfsirçilərinə görə ramazan ayında bütünlüklə bir dəfəyə sonradan 23 il ərzində tədricən nazil olmuşdur.

İslam dinində vəhyin nazil olması məsələsi

Müsəlman alimlər peyğəmbərin üç mərhələdə xətasız olmasını vurğulyıblar 1.Vəhyi alarkən 2.Vəhy aldığı kimi insanlara çatdırılmasında. 3.Həyatının heç bir dönəmində Allahın göstərişlərindən boyun qaçırmamalı və günah etməməlidir. Peyğəmbər Allah ilə insanlar arasında vaistədir. 1.Vəhyini alarkən izahı Peyğəmbər vəhyni alamalı və səhvə yol verməməli əks təqdirdə vəhyinin nazil olmasına ziddir. 2.İsnanlara çatdırarkən xətasız çatdırmalıdır yəni peyğəmbərin dili və nitqi təsih olmalıdır(tələfüz) 3.O Allahın qanunlarını söylərkən özü günahsız və səhvsiz olmalıdır ki, insanlar o şəxsdən qəbul etsinlər əgər belə olmazsa ülvi məqsədlərə kölgə düşər digər əsaslanma əgər özü əməl etməzsə digərləri onun sözlərini qəbul etməzlər əgər əməl etməzsə artıq nümunə ola bilməz.

Ölüm yaxud əbədiyyət

İnsanın mahiyyəti

İnsanın mahiyyəti: Təkcə maddi bədəndən ibarətdir, yoxsa onun mahiyyətini təşkil edən başqa bir həqiqətdən var? 20-ci əsrin əvvəllərindən başlayaraq bu problemi araşdıran fəlsəfi sahə meydana gəldi bu sahənin adı phlosofi of mind adlandı (zehin fəlsəfəsi) zehin fəlsəfəsində insanın mahiyyəti ilə bağlı iki əsas fəlsəfi görüş mövcuddur: 1. Düalizm 2. Fzikalizm.

İnsanın mahiyyətinə dair dualizm nəzəriyyəsi

Dualizm nəzəriyyəsinə əsasən insanı iki müstəqil və bir birindən aslı olmayan həqiqətin məcmusu hesab edir. 1. Bədən 2. Ruh fəlsəfə tarixində bəzi filosoflar bu nəzəriyyəni müdafiə etmişdilər.

Platonun ruhun varlığına dair arqumentləri

Platon ruhu insanın əsl mahiyyəti hesab edir. Onu maddi bədəndən daha çox dəyərləndirir. Ona görə ruh bədəndən aslı olmayaraq da yaşaya bilər. Fedon əsərində belə qeyd edir Sokrat Simmiyi ilə müzakirə edir. Simmiyi ruh həqiqətdə musiqi alətinin nəğməsi kimi bizim bədən üzvüləriimzin harmoniyasının nəticəsi ola bilər Sokrat bunu rədd edir və bildirir. Əgər ruh bədən üzvülərinin dəqiq harmoniyası kimi qəbul olunarsa bədənə hakim olub onu idarə edə bilməz çünki harmoniya təklikdə idarəedici qüvvə ola bilməz.

Rene Dekartın ruhun varlığına dair arqumentləri

Dekart: Düşünürəm deməli varanı tezisi ilə ruhun müstəqil subustansiya olduğunu göstərdi, arqument mən tam yəqinliklə öz varlığımı həmçinin düşünən varlıq olduğumu dərk edirəm digər tərəfdən heç bir şeyin mənə zəruri şəkildə bağlı olduğunu müşahidə etmirəm deməli mənim düşünən ruhum tamamilə bədənimdən fərqli və müstəqildir və öz varlığını bədənsizdə davam etdirə bilər. Dekar intibah dövrünün banisidir.

İslam filosoflarının ruhun varlığına dair arqumentləri

İslam filosofları ( İbn Sina) Bu nəzəriyyənin qəbul edirlər islam filosofları 1. Ruhun müstəqil həqiqət olmasına dair arqumentlər.2. Bəzən öz maddi bədənindən tam xəbərsiz olan insan öz varlığından xəbərdardır. Bu onu göstərin ki, insanda maddi bədəndən əlavə bir həqiqət də var. Bu onun öz ruhu və mücərəd mənliyidir.3. İnsanın bədən üzvüləri daim dəyişdiyi halda onun şəxsiyyəti dəyişmir. Dəyişkənlik və sabitlik bir birinə zid həqiqətlərdir və onları yaradan səbəblər fərqlidir. Dəyişkənliyin səbəbi cismani bədən sabitliyin səbəbinə isə onun ruhudur. 1. İslam həm özünü həmdə öz bədənini dırk edir: Lakin bu iki dərk etmə fərqlidir. İnsan hiss orqanları vaistəsi ilə öz maddi bədənini dərk edir . Amma özünü və nəfsini dərk etməsi isə tam başüa bir yolla həyata keçir. Nümunə: aclığım , susuzluğunu, sevincini, kədərini bunun kimi qeyri cismani təzahürləri, hiss orqanları isə yox daxili hissiyatı isə başa düşülür. Bu onu göstərir ki, insanın mahiyyətində bədəndən tam fərqli və canlı bir həqiqət var o da ruhdur.

İnsanın mahiyyətinə dair fizikalizm nəzəriyyəsi

Qeyri-cismani adlandırdığımız insan orqanizmindəki hallar əsəb sisteminin müxtəlif fəaliyyətlərinin nəticəsi və təzahürüdür. Bu nəzəriyyəyə əsasən ruha dair bütün xüsusiyyətlər fiziki fəaliyyətlər eyniləşdirilir. İnsan zahirindəki vəziyyətlərini müşahidə edərək bu müşahidələrin onun daxilində yerləşən hiss orqanları ilə dərk edilməyən ruha aid etmək düzgün deyil.Nümunə üçün: saata nəzər salırıq saat hərəkətli hissələrdən yəni əqrəblərdən ibarət bir cihazdır. Saatın daxilindəki proseslər saatın tərifinə təsir etmir deməli saat sırf fiziki cihaz kimi araşdırılır. İnsan xaricində iki müxtəlif hal və xüsusiyyətə malikdir. Onlardan biri tam fiziki digəri isə qeyri fiziki reallığa malikdir. Fizikalistlərə görə qeyri fiziki xüsusiyyətlər beynin müəyyən fəaliyyətləri ilə yanaşı yaranır. Yəni beynin müəyyən vəziyyətləri qeyri cismani xüsusiyyətlərin yaranmasına səbəb olur. Nümunə: Bədəndə müşahidə edilən ağrılar si(ci) əsəb sisteminin fəaliyyəti ilə eynidir, deməli ağrı qeyri cismani hal olsada əslində tam fizki mənşəlidir.